Γράφει η Θεώνη Ρωμαίου
Τα Χριστούγεννα στην Ελλάδα, όπως και σε πολλές άλλες χώρες, συνδέονται με παραδόσεις και έθιμα που περνούν από γενιά σε γενιά. Παρά το γεγονός ότι σήμερα το Χριστουγεννιάτικο δέντρο κυριαρχεί στις εορταστικές διακοσμήσεις, δεν ήταν πάντα έτσι. Μέχρι πριν μερικές δεκαετίες, κάθε ελληνικό σπίτι στόλιζε παραδοσιακά το καραβάκι του. Ωστόσο, με το πέρασμα του χρόνου, αυτή η παράδοση υποχώρησε μπροστά στην επιρροή των δυτικών Χριστουγεννιάτικων εθίμων και αντικαταστάθηκε από το γνωστό σε όλους μας Χριστουγεννιάτικο δέντρο.
Η σημασία του καραβιού στην ελληνική παράδοση
Η Ελλάδα, ως ναυτική δύναμη, υπήρξε πάντα στενά συνδεδεμένη με τη θάλασσα. Στα νησιά και τις παράκτιες περιοχές, οι άνθρωποι έζησαν και εργάστηκαν κυρίως μέσω της ναυτιλίας και έτσι το καράβι αποτελούσε σύμβολο ζωής, ελπίδας και επιβίωσης. Ήταν το μέσο με το οποίο οι ναυτικοί ταξίδευαν μακριά από τα σπίτια τους, συχνά για μεγάλα χρονικά διαστήματα, ακόμη και κατά τη διάρκεια των Χριστουγέννων. Το καράβι έφερε μαζί του τη νοσταλγία για την οικογένεια και την ελπίδα για ασφαλή επιστροφή. Έτσι, το στόλιζαν για να δηλώσουν την προσμονή για την επιστροφή των ναυτικών τους και γιατί πίστευαν πως θα τους φέρει τύχη και θα τους προστατεύσει από κινδύνους.
Το καραβάκι ήταν ένα στοιχείο που συνόδευε τις γιορτές, γεμίζοντας τα σπίτια με μια αίσθηση ζεστασιάς και οικογενειακής ενότητας. Στα νησιά, οι κάτοικοι κατασκεύαζαν μικρά ξύλινα καραβάκια ή τα αγόραζαν από τις τοπικές αγορές. Το στόλισμά τους ήταν μια οικογενειακή υπόθεση, όπου τα παιδιά συμμετείχαν με ενθουσιασμό, φτιάχνοντας ή διακοσμώντας το καραβάκι με διάφορα χρωματιστά υλικά και φωτάκια.
Πότε σκέφτηκε κάποιος για πρώτη φορά να στολίσει ένα δέντρο;
Το πρώτο Χριστουγεννιάτικο δέντρο, φαίνεται πως εντάχθηκε στις συνήθειες των Χριστιανών τον 8ο αιώνα μ.Χ. όταν ο Άγιος Βονιφάτιος, ιεραπόστολος και προστάτης των Γερμανών, το έφερε στο προσκήνιο σε αντικατάσταση παλιότερων ειδωλολατρικών εθίμων που είχαν να κάνουν επίσης με δέντρα. Μάλιστα, τα πρώτα Χριστουγεννιάτικα δέντρα που στολίστηκαν ήταν βελανιδιές και όχι έλατα.
Αρκετούς αιώνες αργότερα, κατά τον νυχτερινό περίπατο του Μαρτίνου Λούθηρου σ’ ένα δάσος, προέκυψε η έμπνευση για την προσθήκη μικρών αναμμένων κεριών στο στόλισμα του δέντρου. Μαγεύτηκε τόσο πολύ θαυμάζοντας τον έναστρο ουρανό ανάμεσα από το φύλλωμα των δέντρων, που αποφάσισε να δημιουργήσει το ανάλογο θέαμα και μέσα στο σπίτι του. Τοποθέτησε, λοιπόν, το δέντρο του στο κέντρο της σάλας και το στόλισε με μικρά αναμμένα κεράκια για να του θυμίζουν τη μαγική εικόνα που αντίκρισε στο δάσος.
Μόλις λίγα χρόνια αργότερα, στη Γερμανία, κάνει την εμφάνισή του το πρώτο Χριστουγεννιάτικο δέντρο με στολίδια. Αρχικά, τα στολίδια ήταν ρούχα ή συσκευασμένα φαγητά, ενώ με το πέρασμα των χρόνων και καθώς το βιοτικό επίπεδο ανέβαινε, αντικαταστάθηκαν με διακοσμητικά αντικείμενα και στολίδια.
Πότε και γιατί αντικαταστάθηκε το παραδοσιακό καραβάκι από το χριστουγεννιάτικο δέντρο στην Ελλάδα;
Με το πέρασμα των δεκαετιών, το στόλισμα του παραδοσιακού καραβιού άρχισε να εξασθενεί και στην Ελλάδα, καθώς οι κοινωνικές συνθήκες και οι επιρροές από άλλες χώρες άλλαξαν την εορταστική κουλτούρα.
Η χρονιά σταθμός για την αλλαγή του εθίμου ήταν το 1833, όταν η σύζυγος του Βαυαρού βασιλιά Όθωνα, στόλισε για πρώτη φορά Χριστουγεννιάτικο δέντρο στα ανάκτορά τους στο Ναύπλιο. Παρόλο που το ξενόφερτο έθιμο ξένισε όσους το αντίκρισαν και μέχρι τότε ήταν φανατικοί «οπαδοί» του παραδοσιακού καραβιού, το θέαμα ήταν τόσο εντυπωσιακό που κέρδισε τις εντυπώσεις όλων.
Από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, η Ελλάδα άρχισε να δέχεται έντονες δυτικές επιρροές, ιδιαίτερα από τη Γερμανία και τη Βρετανία, όπου το Χριστουγεννιάτικο δέντρο ήταν ήδη καθιερωμένο ως κεντρικό σύμβολο των εορτών. Σιγά σιγά το παραδοσιακό καραβάκι αντικαταστάθηκε στις πόλεις και στα χωριά, αφού ενσωμάτωνε μια πιο κοσμοπολίτικη και εξευγενισμένη αίσθηση για τις γιορτές.
Σπουδαίο ρόλο στη μαζική διάδοση του νέου εθίμου έπαιξε φυσικά και η τηλεόραση, ειδικά από το 1960 και μετά, που κατάφερε σταδιακά να τρυπώσει σε κάθε ελληνικό νοικοκυριό, ανεξαρτήτως της οικονομικής του επιφάνειας. Μέσω της τηλεόρασης, η εικόνα του στολισμένου Χριστουγεννιάτικου δέντρου, συνδυαστικά με τον τροφαντό και πάντα χαμογελαστό Άγιο Βασίλη, έγιναν οι κυρίαρχες εικόνες των Χριστουγέννων σε ολόκληρο τον κόσμο. Τα δώρα για όλα τα μέλη της οικογένειας, που προστέθηκαν κάτω από το δέντρο τα επόμενα χρόνια, ενίσχυσαν τη χαρά της προσμονής μικρών και μεγάλων και έβαλαν ένα ακόμη λιθαράκι στην καθιέρωση του αγαπημένου πλέον εθίμου.
Η μετάβαση από το στόλισμα του καραβιού στο Χριστουγεννιάτικο δέντρο είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο οι παραδόσεις εξελίσσονται μέσα από πολιτισμικές και κοινωνικές αλλαγές. Ωστόσο, η σημασία του καραβιού δεν άλλαξε στη συνείδηση των Ελλήνων, γι’ αυτό και παραμένει ένα ζωντανό κομμάτι της ελληνικής παράδοσης, που συνδυάζει το παρελθόν με το παρόν. Αυτός είναι και ο λόγος που, ακόμη και σήμερα, μπορεί να συναντήσουμε κάτω από την ίδια στέγη και τα δύο σύμβολα της ελληνικής Χριστουγεννιάτικης παράδοσης, στολισμένα δίπλα δίπλα, προσμένοντας τη γέννηση του μικρού Χριστού, που θα φέρει μήνυμα αγάπης, ελπίδας και αισιοδοξίας σε όλο τον κόσμο!!
