Γράφει η Νικολία Σαββοπούλου, Ψυχολόγος MsC Παιδιών, Εφήβων & Ενηλίκων - Ειδ. Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεύτρια
Μολονότι τα Χριστούγεννα και εν γένει οι γιορτές καλύπτουν την καθημερινότητα με ένα πέπλο λαμπερό, χαρούμενο και εν πολλοίς αισιόδοξο, ωστόσο, πολλές φορές κάτω από το γιορτινό μανδύα τα πράγματα στην καθημερινότητα κυλούν δύσκολα και επικίνδυνα για πολλούς ανθρώπους. Συχνά μπορεί να μπαίνουμε σε μια κοινή και επιλεκτική άρνηση της πραγματικότητας, πως τίποτα κακό δε συμβαίνει, πως όλα κυλούν μια χαρά, πως οι φιλανθρωπικές κινήσεις θα σώσουν για λίγο την κατάσταση, μη επιθυμώντας πιθανόν να σκεφτούμε πως όταν τα φώτα σβήνουν, η πραγματικότητα παραμένει ίδια και είναι συχνά σκληρή.
Τα περιστατικά βίας και κακοποίησης τόσο ανάμεσα στους ενήλικες όσο και προς τα παιδιά, αλλά και ανάμεσα στα παιδιά, αποτελεί ένα φαινόμενο που κινείται με επιτάχυνση προκαλώντας ερωτηματικά για τις αιτίες που το πυροδοτούν. Λαμβάνοντας υπόψη πως καθημερινά ένας μεγάλος αριθμός ατόμων βιώνει κάποιας μορφής κακοποίηση, είναι σημαντικό να αναλογιστούμε πως κατά τη διάρκεια των γιορτών, τα περιστατικά αυτά μπορεί να αυξηθούν, καθώς οι άνθρωποι περνούν περισσότερο χρόνο μεταξύ τους και με την οικογένειά τους. Η αυξημένη εγγύτητα σε ένα ήδη δυσλειτουργικό πλαίσιο δύναται να πυροδοτήσει περιστατικά βίας και κακοποίησης τόσο μεταξύ των ενηλίκων όσο και προς τα παιδιά.
Τα πρόσωπα της βίας
Η βία φαίνεται πως καμουφλάρεται πίσω από πολλές μορφές κακοποίησης με τις κυρίαρχες να αποτελούν: τη σωματική κακοποίηση, την σεξουαλική κακοποίηση, τη συναισθηματική κακοποίηση και στην περίπτωση των παιδιών περιλαμβάνεται και η παραμέληση, ως η πιο υπόκωφη και δύσκολα ανιχνεύσιμη μορφή κακοποίησης.
Η σωματική κακοποίηση αφορά στην άσκηση σωματικής βίας σε βάρος ενός ενήλικου ατόμου ή παιδιού με πρόθεση την πρόκληση πόνου ή τραυματισμού ακόμη και με αποκορύφωμα την απόπειρα ανθρωποκτονίας.
Η σεξουαλική κακοποίηση αφορά στην σεξουαλική επαφή μεταξύ ενηλίκων χωρίς την συγκατάθεση του ενός, η οποία συχνά συνοδεύεται από άσκηση και σωματικής βίας ή απειλών.
Η παιδική σεξουαλική κακοποίηση αφορά στην υποβολή ενός παιδιού σε συμμετοχή σε σεξουαλική δραστηριότητα, την οποία δεν κατανοεί πλήρως και για την οποία δεν είναι σε θέση να συναινέσει ή για την οποία δεν είναι αναπτυξιακά ώριμο. Εμπεριέχει διάφορες μορφές με ή χωρίς σωματική επαφή.
Η συναισθηματική κακοποίηση συνιστά μια δύσκολα προσεγγίσιμη έννοια καθώς εκτείνεται σε ένα ευρύ φάσμα από λεκτικές απειλές και προσβολές, χρήση απειλών, εκφοβισμό, άσκηση ελέγχου, υποτίμηση και οποιαδήποτε άλλη συμπεριφορά μπορεί να μειώσει την αίσθηση της αξιοπρέπειας, της ταυτότητας και της αυτοεκτίμησης ενός ατόμου.
Πιο συγκεκριμένα, ως προς τα παιδιά, αποτελεί τον τραυματισμό της ψυχολογικής υπόστασης και της συναισθηματικής σταθερότητας τους, όπως αυτός τεκμηριώνεται από μία εμφανή και ουσιαστική αλλαγή στη συμπεριφορά, τη συναισθηματική ανταπόκριση, ή την επίγνωση του παιδιού.
Συχνά η συναισθηματική κακοποίηση των παιδιών μπορεί να εκδηλωθεί μέσω πολλαπλών συμπεριφορών είτε των γονέων, είτε των σημαντικών άλλων που βρίσκονται στην ζωή του παιδιού. Για παράδειγμα, οι συνεχείς φωνές και οι ακραίες μορφές τιμωρίας (π.χ. στέρηση φαγητού), η δημιουργία ενοχών «εσύ φταις για όλα», η στέρηση της τρυφερότητας και της αγάπης «δε σε αγαπάω», η χρήση απειλών εγκατάλειψης «θα φύγω και σε αφήσω μόνο σου», η ταπείνωση του παιδιού «είσαι άχρηστος-η» κτλ.
Ακόμη, είναι σημαντικό να αναφέρουμε «το σύνδρομο του αμέτοχου θεατή», όπου ένα παιδί εκτίθεται για ένα μεγάλο διάστημα σε ένα περιβάλλον ενδο-οικογενειακής βίας, χωρίς το ίδιο υφίσταται σωματική βία. Ωστόσο, το έντονο και κακοποιητικό κλίμα μέσα στην οικογένεια, αποτελεί τραύμα το οποίο το παιδί βιώνει συχνά μόνο του και ενοχικά, νομίζοντας πως το ίδιο ευθύνεται για την κατάσταση.
Γενικά, αξίζει να σημειωθεί πως κάθε μορφή κακοποίησης συνοδεύεται πάντα και από συναισθηματική/ ψυχολογική κακοποίηση, με αποτέλεσμα το τραύμα να είναι πάντα ψυχικό πέρα από σωματικό σε κάποιες περιπτώσεις.
Τέλος, η παραμέληση αποτελεί ίσως την πιο δύσκολα ανιχνεύσιμη μορφή βίας, όπου οι γονείς/ φροντιστές του παιδιού αδυνατούν να φροντίσουν έναν ή και περισσότερους τομείς ανάπτυξης και ευημερίας του παιδιού: σίτιση, ασφάλεια, υγεία, εκπαίδευση, συναισθηματική φροντίδα. Η παραμέληση δε χρειάζεται να ταυτίζεται με την οικονομική ένδεια, καθώς σε πλήθος περιπτώσεις λαμβάνει χώρα όταν υπάρχουν διαθέσιμοι πόροι αλλά οι γονείς εμφανίζουν ανεπάρκεια ως προς τη διάθεση αυτών των πόρων στα παιδιά τους.
Ο συναισθηματικός αντίκτυπος
Λαμβάνοντας υπόψη τα πολλαπλά πρόσωπα της βίας που οδηγούν σε κακοποίηση, αναλογιζόμαστε πως αντίστοιχα περιστατικά μπορούν να λαμβάνουν χώρα ακόμη και μέσα στις γιορτινές περιόδους. Τα θύματα τις περισσότερες φορές βιώνουν σιωπηλά αυτό που υφίστανται και ο συναισθηματικός αντίκτυπος του τραύματος πυροδοτεί πολλές και ποικίλες συναισθηματικές αντιδράσεις.
Μία βασική αντίδραση αποτελεί η άρνηση της πραγματικότητας, δηλαδή η άρνηση να αντιληφθεί κανείς ότι κάτι πολύ τραυματικό συμβαίνει και αυτό προκειμένου να προστατευτεί ασυνείδητα από το έντονο άγχος και τον ψυχικό πόνο που κατακλύζεται ο ψυχισμός. Η άρνηση συνιστά μία από τις πιο συχνές ψυχικές άμυνες απέναντι στο τραύμα, η οποία ουσιαστικά κρατά το άτομο σε απόσταση από ότι συμβαίνει και επομένως εφόσον δεν αναγνωρίζει την κατάσταση ουσιαστικά δεν μπορεί να κάνει κάποιο βήμα για να την επιλύσει.
Ακόμη, τα θύματα πολλές φορές έχουν υποστεί τόσο έντονη χειραγώγηση, έλεγχο και υποτίμηση όπου φτάνουν σε σημείο να αισθάνονται ενοχές για ότι συμβαίνει καθώς είναι πεπεισμένα πως φταίνε για όλα, ενώ συχνά αισθάνονται πως όχι μόνο έχουν την ευθύνη αλλά τους αξίζει κιόλας να υφίστανται τις κακοποιητικές συμπεριφορές.
Γενικότερα, είναι σημαντικό να θυμόμαστε πως η κακοποίηση συνοδεύεται με αυξημένα επίπεδα άγχους, κατάθλιψης και μοναξιάς, καθώς τα θύματα δύσκολα μοιράζονται όσα συμβαίνουν στη ζωή τους με σκοπό να μην επιβαρύνουν τους άλλους. Ταυτόχρονα, παρατηρούνται συμπεριφορές που φέρνουν άμεση ανακούφιση όπως αλκοόλ, τσιγάρο, χρήση ουσιών, δυσκολίες συγκέντρωσης, μείωση ή αύξηση της όρεξης, δυσκολίες στον ύπνο, συναισθηματική και κοινωνική απόσυρση.
Ως προς τα παιδιά, χρειάζεται να είμαστε ακόμη πιο ενεργοί παρατηρητές, καθώς συχνά τα παιδιά, είτε λόγω μη ανεπτυγμένης λεκτικής ικανότητας λόγω ηλικίας, είτε γενικά επειδή δυσκολεύονται να μιλήσουν για ότι συμβαίνει -όπως για παράδειγμα θα περιμέναμε πιο εύκολα στους ενήλικες- αποτυπώνουν σε συμπεριφορικό επίπεδο την ψυχική τους κατάσταση.
Για παράδειγμα, είναι σημαντικό να παρατηρούμε τον τρόπο που τα παιδιά παίζουν και αν έχουν διάθεση για παιχνίδι, αν εντοπίζουμε αλλαγές στην συμπεριφορά τους, όπως επιθετικότητα, απόσυρση ή παλινδρόμηση σε ένα προγενέστερο στάδιο ανάπτυξης (πχ ένα παιδί που ξαφνικά εμφανίζει νυχτερινή ενούρηση ενώ υπήρχε επιτυχημένη διακοπή), έλλειψη συγκέντρωσης, μειωμένη συναισθηματική διάθεση και εν γένει ελλιπή φροντίδα.
Ταυτόχρονα, σε κάθε περίπτωση είναι απαραίτητο να δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή όταν ένα παιδί ή ενήλικος εμφανίζει σωματικά χτυπήματα, τα οποία είτε φαίνονται «ύποπτα», είτε δε δίνονται επαρκείς εξηγήσεις για το πώς προέκυψαν.
Αξίζει, επίσης να θυμόμαστε, πως λόγω του αναπτυξιακού σταδίου που βρίσκονται τα παιδιά, δηλαδή στο στάδιο όπου βλέπουν τα πράγματα κάπως μόνο από την πλευρά τους, και τα όμορφα και κατ’ επέκταση και τα δύσκολα , γεμίζουν ενοχές πως ότι κι αν συμβαίνει φταίνε τα ίδια, καθώς δυσκολεύονται να δουν το ρόλο των άλλων.
Οι σιωπηλοί μάρτυρες - Ο δρόμος της αντιμετώπισης
Έχοντας κατά νου κάποιες από τις ενδείξεις που ενδεχομένως μαρτυρούν την ύπαρξη κάποιας μορφής κακοποίησης, είναι σημαντικό να αναλογιστούμε πώς μπορεί να διαχειριστεί κάποιος μια τέτοια κατάσταση. Ειδικά κατά τη διάρκεια των γιορτών, όπου οι άνθρωποι συχνά επισκέπτονται ο ένας τον άλλον, άρα μπαίνουν και πιο εύκολα ο ένας στο σπίτι και κατ’ επέκταση στη γειτονιά του άλλου, μπορεί να έρθουν πιο εύκολα αντιμέτωποι με την διαπίστωση μιας κακοποιητικής κατάστασης που λαμβάνει χώρα.
Συχνά παρατηρείται το φαινόμενο των «σιωπηλών μαρτύρων» όπου κάποιοι γνωρίζουν, ωστόσο, είτε από φόβο είτε από έλλειψη γνώσης για το πώς μπορούν να αντιδράσουν και ενίοτε από αδιαφορία, να μην προβαίνουν σε κάποια ενέργεια. Σε καταστάσεις έντονου άγχους εξάλλου, οι άνθρωποι επιστρατεύουν αρχέγονους μηχανισμούς άμυνας, το ευρέως γνωστό «fight/ flight/ freeze» όπου είτε θα αντιμετωπίσουν τη δυσκολία, είτε θα τρέξουν μακριά από αυτή για να την αποφύγουν, είτε θα παγώσουν και δε θα ξέρουν τι να κάνουν.
Ας υπογραμμίσουμε πως σε περιπτώσεις ενηλίκων, όπου αντιληφθεί κανείς την άσκηση κάποιας μορφής βίας απέναντί τους, είναι σημαντικό να πλησιάσουμε το άτομο με τρόπο διακριτικό και άμεσο, αναφέροντάς του πως είμαστε δίπλα του και μπορεί να μιλήσει για όσα τον απασχολούν. Στόχος είναι το άτομο να ενδυναμωθεί και να ζητήσει βοήθεια από κάποιον αρμόδιο φορέα ή από κάποιον ειδικό ψυχικό ψυχικής υγείας, προκειμένου να μπορέσει να διαχειριστεί ότι συμβαίνει.
Ενδεικτικά ας αναφερθούν κάποιοι τρόποι αναζήτησης βοήθειας: αίτημα στην Αστυνομία, 24ώρη Γραμμή SOS 15900, Ευρωπαϊκή Γραμμή Υποστήριξης Παιδιών και Ενηλίκων 116111 και τέλος, κάνοντας αίτημα σε κάποια κοινωνική υπηρεσία ή συμβουλευτικό σταθμό.
Πολλοί άνθρωποι αισθάνονται ενοχές να μοιράζονται τις δυσκολίες τους με άλλους τις ημέρες των γιορτών, καθώς έχουν την αίσθηση πως σκοτεινιάζουν και τις γιορτές των άλλων. Κάθε στιγμή για βοήθεια όμως είναι σημαντική, είτε είναι γιορτή είτε όχι. Η παροχή υποστήριξης και το μοίρασμα, είναι η ουσία κάθε γιορτινής περιόδου. Σκοπός, εξάλλου, δεν είναι να επιλύσουμε μόνοι μας τα ζητήματα των άλλων, αλλά να σταθούμε δίπλα τους, να τους ακούσουμε και να τους βοηθήσουμε να ενημερωθούν για τις επιλογές που έχουν μπροστά τους.
Ως προς την περίπτωση των παιδιών, όπου χρειάζεται να είμαστε εξαιρετικά πιο προσεκτικοί και άμεσοι ως προς τον τρόπο αντίδρασής μας, είναι πολύ σημαντικό να μοιραστεί κανείς αυτό που παρατηρεί, σε πρώτο στάδιο με τους γονείς του παιδιού, προκειμένου εκείνοι να αναλάβουν δράση για την προστασία του παιδιού. Ωστόσο, αν το οικογενειακό περιβάλλον μοιάζει δυσλειτουργικό και αδύναμο να προστατεύσει το παιδί, τότε χρειάζεται να σκεφτούμε την ύπαρξη κάποιου άλλου ενήλικου ατόμου από το περιβάλλον του παιδιού, το οποίο εμπιστευόμαστε.
Σκοπός είναι να δημιουργηθεί ένα δίχτυ ασφάλειας και ενεργοποίησης που μπορεί να φροντίσει για το παιδί και να γίνει αίτημα σε κάποιον αρμόδιο φορέα για καθοδήγηση. Ειδικότερα, μπορούμε να ενημερωθούμε για τα κατάλληλα βήματα, από αρμόδιους και εξειδικευμένους φορείς, για παράδειγμα καλώντας στις Γραμμές Υποστήριξης (24ωρη τηλεφωνική γραμμή Άμεσης Κοινωνικής Βοήθειας 197 του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Τηλεφωνική Γραμμή «Μαζί για το Παιδί» 11525, 24ωρη Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά 1056 του Συλλόγου «Χαμόγελο του Παιδιού», Εθνική Γραμμή Παιδικής Προστασίας 1107) και γενικά κάνοντας αίτημα σε κάθε κοινωνική υπηρεσία του Δήμου.
Συχνά οι άνθρωποι αισθάνονται αδύναμοι ως προς τη διαχείριση τέτοιων δύσκολων καταστάσεων ειδικά τις ημέρες των γιορτών, όπου όλα «θα επιθυμούσαμε» να είναι μόνο χαρούμενα και γιορτινά. Επειδή όμως η πραγματικότητα δεν είναι ούτε μόνο ευχάριστη ούτε μόνο δυσάρεστη, χρειάζεται να μένουμε σε επαφή με αυτή. Στόχος είναι απλώς να σταθούμε δίπλα σε κάποιον που το χρειάζεται, να μπορούμε να παρέχουμε φροντίδα και ενθάρρυνση με σκοπό να αναζητηθεί η κατάλληλη παροχή υποστήριξης, ώστε οι καταστάσεις να μοιάζουν λιγότερο αδιέξοδες.
Η χρυσόσκονη των γιορτών είναι σίγουρα μαγική, όμως πολλές φορές δεν αρκεί για να σταματήσει τη βία. Όταν κλείνουν τα λαμπερά φώτα, οι άνθρωποι κάπου επιστρέφουν. Ας μεριμνήσουμε ώστε να μπορούν να επιστρέφουν σε ένα περιβάλλον όπου αισθάνονται ασφάλεια, εμπιστοσύνη και αγάπη. Αυτά - ίσως- να αρκούν.
Νικολία Σαββοπούλου
Ψυχολόγος MsC Παιδιών – Εφήβων – Ενηλίκων
Ειδ. Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεύτρια
Αγ. Ιωάννου 90, Κάτω Αχαΐα
2693023554 - 6986775044
