Κατά την διάρκεια του 1940-1941 ο καιρός υπήρξε για τα ελληνικά στρατεύματα εχθρός πολύ πιο φοβερός από τους επιτιθέμενους Ιταλούς - Οι σκληρές καιρικές συνθήκες προκάλεσαν περισσότερους νεκρούς και τραυματίες από εκείνους που προκλήθηκαν από τα εχθρικά πολεμικά μέσα.
Στις ιστορίες των λαών, ο παράγοντας καιρός άλλοτε είναι σύμμαχος και άλλοτε εχθρός. Αν γίνει εχθρός, τότε είναι σκληρός και αμείλικτος. Κατά την διάρκεια του 1940-1941 ο καιρός υπήρξε για τα ελληνικά στρατεύματα εχθρός πολύ πιο φοβερός από τους επιτιθέμενους Ιταλούς. Οι αντίξοες καιρικές συνθήκες προκάλεσαν περισσότερους νεκρούς και τραυματίες από εκείνους που προκάλεσαν οι σφαίρες του εχθρού. Το κρύο ήταν ανυπόφορο, η βροχή πότιζε ως το κόκαλο άνδρες και άλογα κι έκανε τα ορεινά μονοπάτια λασπότοπους, ενώ το χιόνι και ο πάγος πάγωνε το κορμί και πιο πολύ τα πόδια. Αυτοί ήταν οι μεγάλοι εχθροί. Χιλιάδες άνδρες που πολεμούσαν με αυταπάρνηση στις χιονισμένες πλαγιές και κορυφές της Πίνδου, έχασαν τα πόδια τους από τα κρυοπαγήματα.
Το κυριότερο στοιχείο όμως αυτού του πολέμου ήταν ότι ο λαός σύσσωμος αγωνίζονταν για την πατρίδα του , για την λευτεριά του και αυτό το στοιχείο του έδινε ηθικό πλεονέκτημα. Η επίδραση του καιρού στον Ελληνοιταλικό πόλεμο και για τις δύο μεριές ήταν πολύ σκληρή και αυτό πού δεν κατάφεραν οι φαιδροί "Λαζαρόνοι" με τους επίλεκτους αλπινιστές τους και τους ατσαλένιους Κενταύρους, το πέτυχε ο αδυσώπητος εκείνος χειμώνας του '40·'41 που έπληξε μεν σοβαρά τα Ελληνικά στρατεύματα, όμως τα Ιταλικά κυριολεκτικά τα τσάκισε.
Η επιλογή του στρατηγού Χαράλαμπου Κατσιμήτρου διοικητή της 8ης Μεραρχίας Πεζικού, να δοθεί η μάχη στην Ήπειρο, τελικώς απεδείχθη ότι ήταν καθοριστική για την έκβαση του πολέμου. Ο Κατσιμήτρος ήταν ο μόνος που επέμενε να δοθεί μάχη στην Ήπειρο. Εκμεταλλεύτηκε τον δύσκολο γεωγραφικά και κλιματικά χώρο για να αντισταθεί στον Ιταλικό στρατό, εφαρμόζοντας ανάλογη τακτική με αυτήν που είχαν εφαρμόσει περίπου ένα χρόνο πριν οι Φιλανδοί, στον Σοβιετικοφιλανδικό πόλεμο του 1939, όπου είχαν να αντιμετωπίσουν τις σοβιετικές δυνάμεις οι οποίες ήταν τριπλάσιες σε αριθμό έναντι των φινλανδικών δυνάμεων. Σε εκείνο τον πόλεμο ο χειμώνας του 1939-40 ήταν εξαιρετικώς δριμύς, ενώ ανάλογη κατάσταση έμελλε να επαναληφθεί νοτιότερα στην περιοχή μας, ένα χρόνο μετά.
Αξιοσημείωτη είναι η περίπτωση που σημειώθηκε στις αρχές του πολέμου, όπου αεροπλάνο (Breguet Bre 19) της Πολεμικής μας Αεροπορίας, εκτελώντας χαμηλή πτήση κατά μήκος των αλβανικών συνόρων, εντόπισε την ιταλική Μεραρχία Αλπινιστών «Julia», τη στιγμή ακριβώς που είχε εισβάλλει στην Πίνδο και κινούνταν προς κατάληψη του Μετσόβου. Το γεγονός αυτό μετέβαλε ριζικά την κατάσταση του μετώπου υπέρ των Ελλήνων. Βέβαια αργότερα, υπήρξε η μεταστροφή της αγγλικής στάσης έναντι της Ελλάδας, μετά το πρώτο δίμηνο του πολέμου, η οποία οδήγησε τη νικηφόρο προέλαση του στρατού μας σε αμυντική στασιμότητα. Παρά ταύτα η εαρινή επίθεση των Ιταλών, το Μάρτιο του 1941, βρήκε και πάλι τις μάχιμες δυνάμεις μας στις θέσεις τους με το ίδιο ακμαίο φρόνημα, αποφασισμένες να κατατροπώσουν τους Ιταλούς.
Στη συνέχεια του άρθρου θα επικεντρωθούμε στην ανάλυση των καιρικών συνθηκών που επικράτησαν κατά την διάρκεια του πολέμου, χρησιμοποιώντας μετεωρολογικά δεδομένα εκείνης της εποχής, εφαρμόζοντας παράλληλα νέες τεχνικές οπτικοποίησης και παρουσίασης των μετεωρολογικών δεδομένων.
Μελετώντας αρχικά τις θερμοκρασίες που επικράτησαν τον χειμώνα του 1940-41, συνάγουμε το συμπέρασμα, ότι αυτός ήταν ένας πολύ κρύος χειμώνας, όχι μόνο για τα Βαλκάνια και τη χώρα μας, αλλά γενικότερα για όλη την Ευρώπη. Στον παραπάνω χάρτη διακρίνονται οι πολύ μεγάλες θερμοκρασιακές αποκλίσεις από την μέση τιμή που επικράτησαν σε όλη την Ευρώπη, οι οποίες σε τοπικό επίπεδο ξεπερνούσαν και τους 4 βαθμούς Κελσίου, κάτω από την μέση κλιματική τιμή. Από τις αρχές του αιώνα υπήρξαν άλλες τρείς περίοδοι με τόσο βαρύ χειμώνα και αυτές ήταν το 1904-05, 1908-09 και 1928-29.
Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΚΑΙΡΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ
Χρησιμοποιώντας τα εργαλεία της σύγχρονης επιστήμης -της reanalysis για την οποία αναφερθήκαμε σε προηγούμενο άρθρο- θα σας εκθέσουμε παρακάτω κάποια ενδιαφέροντα συγκριτικά στοιχεία και δεδομένα του καιρού, με την βοήθεια ανασκευής χαρτών. Σας θυμίζουμε ότι οι χάρτες αυτοί δημιουργούνται, λαμβάνοντας στοιχεία και μετρήσεις του παρελθόντος, ενώ παράλληλα προστίθενται και κάποιες άλλες κλιματικές παράμετροι.
Στις δύο παραπάνω εικόνες γίνεται μια σύγκριση των χειμώνων που προηγήθηκαν του 1940 οι οποίοι ήταν πολύ ήπιοι, ενώ αντίθετα αυτοί που ακολούθησαν (1940-45) ήταν ιδιαίτερα ψυχροί.
Για τις συνθήκες που επικράτησαν στο μέτωπο των πολεμικών επιχειρήσεων, σημαντικές πληροφορίες αντλούμε από σχετική μελέτη του μόνιμου υπαλλήλου της ΕΜΥ Στέφανου Παπαγιαννάκη ο οποίος στη διάρκεια του πολέμου, επιστρατεύτηκε ς ως έφεδρος ανθυπολοχαγός και εκτελούσε καθήκοντα συνδέσμου μεταξύ του Α Σώματος Στρατού και της Κεντρικής Υπηρεσίας της Μ.Υ . Ο Παπαγιαννάκης, είχε υπό την εποπτεία του όλους τους Μετεωρολογικούς Σταθμούς Εκστρατείας του Α Σώματος Στρατού, ερεύνησε αργότερα τις συνοπτικές καταστάσεις που επικράτησαν τη χειμερινή περίοδο 1940-41 στη ζώνη των επιχειρήσεων. Συγκεκριμένα συγκέντρωσε τις μετεωρολογικές παρατηρήσεις από τους σταθμούς που υπήρχαν κοντά στα πεδία των μαχών (Κέρκυρα, Ιωάννινα, Καστοριά, Φλώρινα, Κορυτσά, Μοσχόπολη και Καλογοραντζή (σταθμός εκστρατείας Α’ σώματος) και αναλύοντας τους σχετικούς μετεωρολογικούς χάρτες ετοίμασε την μετεωρολογική ιστορία εκείνης της εποχής . Εμείς σήμερα βασιζόμενοι στις μετρήσεις του Παπαγιαννάκη αλλά και σε επιπλέον στοιχεία καιρού από άλλες πηγές, έχουμε δημιουργήσει ανασκευασμένους χάρτες που και βίντεο αποτυπώνουν την καιρική κατάσταση.
Στο παραπάνω βίντεο μπορείτε να παρακολουθήσετε τον υετό που σημειώθηκε από τις 28 Οκτωβρίου έως και τις 15 Απριλίου 1941. Με βάση τα υπάρχοντα αρχεία, από την έναρξη των πολεμικών επιχειρήσεων και στο μεγαλύτερο διάστημα του Νοεμβρίου, στο μέτωπο επικράτησε ένας πλούσιος σε βροχές φθινοπωρινός καιρός, χωρίς ωστόσο να λείψουν τα χιόνια στις ορεινότερες περιοχές. Την τελευταία εβδομάδα του Νοεμβρίου και σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια του Δεκεμβρίου διαδοχικά κύματα ψύχους προκάλεσαν σφοδρές κακοκαιρίες με βροχές και κυρίως με χιονοπτώσεις ακόμα και σε περιοχές χαμηλού υψομέτρου. Τον Δεκέμβριο έφτασαν αέριες μάζες πολικής προέλευσης, όχι μόνο στα όρια της Βαλκανικής, αλλά ακόμη νοτιότερα και επηρέασαν τα πεδία των μαχών. Στο χάρτη που ακολουθεί διακρίνεται η εντονότατη ψυχρή εισβολή σε όλα τα Βαλκάνια και τη χώρα μας, με αέριες μάζες πολικής προέλευσης στις 16 Δεκεμβρίου 1940.
Ο Δεκέμβριος του 1940 ήταν ο ψυχρότερος μήνας του ιστορικού χειμώνα 1940-41. Αυτό αποτυπώνεται στον επόμενο χάρτη που ακολουθεί, ο οποίος μας πληροφορεί ότι οι αποκλίσεις από τις μέσες τιμές του χρονικού διαστήματος 1900-39 ξεπερνούσαν τους 4 βαθμούς κάτω από την μέση κλιματική τιμή, με βάση την μέθοδο Reanalysis από την ΝΑSA-GISS Surface Temperature Analysis. Όπως μπορείτε να διακρίνετε στον χάρτη που ακολουθεί, σχεδόν όλη η Ευρώπη έχει τιμές κατά 2 βαθμούς κάτω από τις μέσες κλιματικές τιμές, ενώ στα βορειοδυτικά Βαλκάνια και την Ιταλία η απόκλιση αυτή κυμαίνεται από 4 εως 4.7 βαθμούς Κελσίου κάτω από την μέση τιμή.
Στο παραπάνω βίντεο μπορείτε να παρακολουθήσετε τα δύο σφοδρά κύματα ψύχους που σημειώθηκαν τον Δεκέμβριο του 1940 όπου και καταγράφηκαν και οι εξής θερμοκρασίες : Στη Κέρκυρα είχαμε μόλις +2 βαθμούς Κελσίου (στις 17/12) , στα Γιάννενα -5 ( στις 20/12) στην Καστοριά -7.4 (18/12) -10.5 (30/12) , στη Φλώρινα -10.0 (18/12) -17.0 (22/12) , στην Κορυτσά -7.0 (18/12) -9.0 (30/12) και στη Μοσχόπολη -11.0 (18/12) -19.0 (30/12) . Ελάχιστες θερμοκρασίες -19 C και -20 C καταγράφηκαν στην Μοσχόπολη (επαρχία Κορυτσάς) σε ύψος 1200 μέτρων. Στο σημείο αυτό με βάση τα δεδομένου του κ. Παπαγιαννάκη μπορούμε να συνάγουμε το συμπέρασμα ότι στα χιονισμένα βουνά που είχαν ύψος πάνω από 1500 μέτρα, θα υπήρξαν θερμοκρασίες και κάτω από -20 ο C ιδιαίτερα κατά τις νύχτες με αίθριο ουρανό. Και στο σημείο αυτό να τονίσουμε ότι αυτές οι προηγούμενες θερμοκρασίες καταγράφηκαν μέσα σε μετεωρολογικούς κλωβούς (δηλαδή σε ύψος περίπου 1,5 μέτρο από το έδαφος). Επομένως, η θερμοκρασία κοντά στο χιονοσκεπές έδαφος που σχετίζεται με τα κρυοπαγήματα των κάτω άκρων θα ήταν ακόμη χαμηλότερη από τις τιμές που καταγράφηκαν.
Τα κύματα ψύχους προέρχονταν από εισβολή ψυχρών αερίων μαζών από τα Βαλκάνια και ακόμη βορειότερα. Οι ισχυροί αντικυκλώνες δημιουργούσαν ευνοϊκές συνθήκες στο να μπορέσουν πολικής προέλευσης αέριες μάζες να κατέβουν προς την περιοχή μας. Οι ημέρες που είχαμε αντικυκλωνικό σφήνα στα Βαλκάνια ήταν τον Νοέμβριο 12 ημέρες , τον Δεκέμβριο 19, τον Ιανουάριο 6, τον Φεβρουάριο 4, τον Μάρτιο 7 και τον Απρίλιο 2. Από τα παραπάνω συνάγεται το συμπέρασμα ότι με το συγκεκριμένο κριτήριο, η δριμύτητα του ψύχους τον Δεκέμβριο του 1940 στο μέτωπο ήταν μεγαλύτερη από εκείνη των μηνών Ιανουαρίου, Φεβρουαρίου και Μαρτίου του 1941
Η όποια άνοδος της θερμοκρασίας μεταξύ των κυμάτων ψύχους, ήταν αποτέλεσμα μεταφοράς θερμών αερίων μαζών, δυτικής και νοτιοδυτικής θαλάσσιας προέλευσης. Τα βαρομετρικά χαμηλά που έρχονταν από την Κεντρική Μεσόγειο, με τις θερμές και υγρές αέριες μάζες που τα συνόδευαν, εμπλούτιζαν την Βαλκανική με υγρασία, πολλές βροχές και χιόνια. Στο παραπάνω σχήμα μπορείτε να διακρίνετε ότι το σημείο στο οποίο «συγκρούονταν» οι αέριες μάζες, δεν ήταν άλλο από το πεδίο των μαχών. Αν και κάποιος θεωρούσε ότι αυτή η άνοδος της θερμοκρασίας θα ήταν ανακούφιση για τα μαχόμενα στρατεύματα, στην πραγματικότητα αυτές οι υγρές αέριες μάζες έδιναν άφθονες βροχοπτώσεις και στα βουνά πυκνές χιονοπτώσεις και προξενούσαν μεγαλύτερες δυσχέρειες από τις καιρικές συνθήκες που προκαλούσαν τα αρκετά ψυχρά αλλά ξηρά Βαλκανικά ρεύματα.
Στο παραπάνω βίντεο μπορείτε να παρακολουθήσετε όλες τις ψυχρές εισβολές που αποτυπώνονται μέσα από χάρτες που περιέχουν την θερμοκρασία στα 850 hPa και την ανάλυση του χάρτη επιφανείας. Τα κυριότερα κύματα ψύχους που σημειώθηκαν είναι τα ακόλουθα:
21 Νοεμβρίου – 4 Δεκεμβρίου
7 – 17 Δεκεμβρίου
24 – 30 Δεκεμβρίου
9 – 14 Μαρτίου
5 – 15 Απριλίου.
Το ισχυρότερο κύμα ψύχους ήταν εκείνο της περιόδου στα μέσα Δεκεμβρίου.
Στο παραπάνω βίντεο μπορείτε να δείτε την εξέλιξη του υετού ενώ στο προηγούμενο βίντεο των θερμοκρασιών, αν πάτε να δείτε τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο θα παρατηρήσετε ότι ήταν σχετικά θερμοί και βροχεροί μήνες, με το χιόνι να πέφτει ως επί το πλείστον στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές. Ωστόσο, πολλές φορές οι βροχές με τις λάσπες στα πεδινά δημιουργούσαν μεγαλύτερα προβλήματα από ότι το χιόνι. Ας σημειωθεί ακόμα ότι και στη διάρκειά των δύο αυτών μηνών δεν έλειψαν οι ψυχρές εισβολές που έριχναν τη θερμοκρασία πολύ χαμηλά.
Οι Ιταλοί ξεκινώντας τον πόλεμο προφανώς πίστευαν στο δόγμα του κεραυνοβόλου πολέμου που είχε εφαρμόσει ο Γερμανός στρατηγός Χάιντς Γκουντέριαν. Όμως ο σημαντικότερος παράγοντας που δεν έλαβαν υπόψη τους ήταν το ηθικό των αντιπάλων. Ο ιστορικός Ζαχαρίας Ν. Τσιρπανλής γράφει ότι οι Έλληνες στρατιώτες ήταν έτοιμοι για κάθε θυσία. Ήταν αισιόδοξοι, επαρκώς εκπαιδευμένοι, η επιστράτευσή τους είχε οργανωθεί σωστά, είχαν προσβληθεί από τη χονδροειδή ιταλική προπαγάνδα εναντίον της Ελλάδας και των Ελλήνων, ενώ οι αξιωματικοί και οι υπαξιωματικοί είχαν την ικανότητα να λαμβάνουν τις σωστές αποφάσεις. Παράλληλα, η ανωτερότητα των ορεινών πληθυσμών σε αυτόν τον χειμώνα ήταν καθοριστικής σημασίας. Πολίτες κάθε ηλικίας και φύλου στην Ήπειρο και τη Δυτική Μακεδονία, είχαν τεράστια συμβολή στην ελληνική επικράτηση καθώς γνώριζαν την κάθε γωνιά του τόπου τους και ήταν σκληραγωγημένοι στο κρύο . Το κυριότερο βέβαια ΟΛΟΙ είχαν ψυχή.
Η ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
Με την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, συστάθηκε το Μετεωρολογικό Γραφείο του Γενικού Στρατηγείου (Μ.Γ./Γ.Σ.), το οποίο είχε ως αποστολή τη μετεωρολογική υποστήριξη των πολεμικών επιχειρήσεων. Το Μ.Γ./Γ.Σ., λειτούργησε στα υπόγεια του ξενοδοχείου Μεγάλη Βρετανία και στελεχώθηκε από τον επισμηναγό της ΕΜΥ Ευάγγελο Βουρλάκη, τον καθηγητή μετεωρολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Ηλία Μαριολόπουλο, που είχε επιστρατευθεί ως έφεδρος ανθυποσμηναγός, και τους υπαλλήλους του επιστημονικού κλάδου της Μετεωρολογικής Υπηρεσίας Αθανάσιο Κεφαλά και Θεόκλητο Φιντικλή. Το Μετεωρολογικό Γραφείο του Γενικού Στρατηγείου υποστηριζόταν από την Κεντρική Υπηρεσία της Μ.Υ. που ήταν εγκατεστημένη στην οδό Αμερικής, αριθμός 10. Διευθυντής ήταν ο Πλοίαρχος του Π.Ν. Γεώργιος Χορς και Υποδιευθυντής ο Αντισμήναρχος Ανδρέας Κυριακίδης. Σημειώνεται ότι στην ομάδα των προγνωστών της Μ.Υ. είχαν ενσωματωθεί οι επιστρατευθέντες πανεπιστημιακοί Λεωνίδας Καραπιπέρης και Βασίλειος Κυριαζόπουλος. Θα μνημονεύσω σε αυτό το σημείο και τους παρατηρητές της ΜΥ, αυτούς τους άγνωστους ήρωες που και αυτοί κάτω από αντίξοες καιρικές συνθήκες συνέβαλλαν στην ενημέρωση για τις καιρικές συνθήκες, η οποία διατηρήθηκε ζωντανή στις μέρες μας.
Εκτός όμως από τις προγνώσεις της εποχής, το προσωπικό της Μετεωρολογικής Υπηρεσίας κατάφερε με τη βοήθεια των Μυστικών Υπηρεσιών της Μεγάλης Βρετανίας να αποκρυπτογραφήσει τις μετεωρολογικές εκπομπές της Ρώμης προς τις μονάδες του ιταλικού στρατού στην Αλβανία. Με αυτό τον τρόπο μάθαινε τις καιρικές συνθήκες που επικρατούσαν δυτικά της χώρας, πράγμα σημαντικό για τις προβλέψεις του καιρού στη ζώνη των επιχειρήσεων. Επίσης εκπόνησε ειδικό κρυπτογραφικό κώδικα που χρησιμοποιούνταν για τις ελληνικές μετεωρολογικές εκπομπές.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Σύμφωνα με τους σύγχρονους αναλυτές, η ιταλική εκστρατεία απέτυχε για τους εξής λόγους:
1. O Μουσολίνι και οι στρατηγοί του δεν αξιοποίησαν σωστά το ανθρώπινο δυναμικό τους.
2. Δεν αξιολόγησαν σωστά τις καιρικές συνθήκες του φθινοπώρου –χειμώνα.
3. Δεν είχαν το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού, ούτε την βουλγαρική υποστήριξη
4. Δεν φρόντισαν για τον εφοδιασμό του στρατεύματος με κατάλληλα χειμερινά ενδύματα.
Η ιστορία ένα χρόνο μετά θα επαναλαμβανόταν ως τραγωδία και για τον Χίτλερ στις παγωμένες και αχανείς εκτάσεις της Ρωσίας.
Το πνεύμα του '40 φτάνει σε μας σήμερα ως εθνική επιταγή ώστε να αξιοποιούμε δημιουργικά τις αρετές μας, αλλά και τη θυσία εκείνων που το δημιούργησαν. Σύμφωνα δε με τα λόγια του Winston Churchil ,στην ομιλία του στο Αγγλικό κοινοβούλιο στις 24 Απριλίου 1941 : "Η λέξη ηρωισμός φοβάμαι ότι δεν αποδίδει στο ελάχιστο εκείνων των πράξεων αυτοθυσίας των Ελλήνων, πού ήταν καθοριστικός παράγων τής νικηφόρου εκβάσεως τού κοινού αγώνα των εθνών, κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, δια την ανθρώπινη ελευθερία και αξιοπρέπεια. Εάν δεν υπήρχε η ανδρεία των Ελλήνων και ή γενναιοψυχία τους, ή έκβαση τού Β' Παγκόσμιου Πολέμου θα ήταν ακαθόριστη."
Κλείνοντας αυτό το αφιέρωμα ας αναφωνήσουμε σε ανάμνηση
Ζήτω η 28η Οκτωβρίου 1940. Ζήτω το Έθνος !
ΠΗΓΕΣ: News247.gr
Ευάγγελου Μαντή : Ιστορία Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας, τόμος Α- Μαριοπούλειο-Καναγκίνειο Ίδρυμα, Αθήνα 2015.
Στεφάνου Παπαγιαννάκη Ο Καιρός κατά τον Ελληνοϊταλικόν Πόλεμον 1940-41, ΕΜΥ.
Giorgio Rizzo «Ο πικρός πόλεμος -Η ελληνο-ιταλική σύγκρουση
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΠΑΝΤΑΖΗΣ, ”ΤΑ ΔΥΟ ΟΧΙ” Ελληνοιταλικός και Γερμανικός πόλεμος
