Ουκρανία: Τι ήταν η συμφωνία για τα σιτηρά της Μαύρης Θάλασσας και γιατί κατέρρευσε

Η Ρωσία αποσύρθηκε από τη συμφωνία για τα σιτηρά της Ουκρανίας με αποτέλεσμα να εγείρονται ερωτήματα τι θα συμβεί από εδώ και πέρα.

Ο Guardian συγκέντρωσε μία σειρά από δεδομένα μετά την εξέλιξη αυτή.

Η πρωτοβουλία για τα σιτηρά της Μαύρης Θάλασσας αποτέλεσε αντικείμενο διαπραγμάτευσης τον Ιούλιο του 2022 μεταξύ της Τουρκίας, του ΟΗΕ και της Ρωσίας, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι η Ουκρανία, ένα από τα «καλάθια σιτηρών» του κόσμου, θα μπορούσε να εξασφαλίσει ότι τα σιτηρά της θα μπορούσαν να εξέλθουν από τα νότια λιμάνια της μέσω του Βοσπόρου. Τα σιτηρά δεν μπορούσαν να εξαχθούν στις απαιτούμενες ποσότητες χρησιμοποιώντας τις εναλλακτικές μεθόδους του οδικού ή σιδηροδρομικού δικτύου μέσω της Πολωνίας ή μέσω καναλιού και ποταμού μέσω της Ρουμανίας.

Η Τουρκία ενεπλάκη λόγω της στενής σχέσης μεταξύ του προέδρου της, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, και του Βλαντιμίρ Πούτιν και επειδή βάσει της σύμβασης του Μοντρέ που υπογράφηκε το 1936 εποπτεύει τη θαλάσσια κυκλοφορία στα στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων.

Τι υποσχόταν η συμφωνία σιτηρών;

Η πρωτοβουλία, ένα από τα ελάχιστα διπλωματικά επιτεύγματα από την έναρξη του πολέμου, επέτρεπε τις εμπορικές εξαγωγές τροφίμων και λιπασμάτων (συμπεριλαμβανομένης της αμμωνίας) από τρία βασικά ουκρανικά λιμάνια στη Μαύρη Θάλασσα - την Οδησσό, το Τσορνομόρσκ και το Πίβντενι (πρώην Γιούζνι). Τα ουκρανικά πλοία καθοδηγούν τα φορτηγά πλοία στα διεθνή ύδατα της Μαύρης Θάλασσας, αποφεύγοντας τις ναρκοθετημένες περιοχές. Στη συνέχεια, τα πλοία προχωρούν προς την Κωνσταντινούπολη κατά μήκος ενός συμφωνημένου θαλάσσιου ανθρωπιστικού διαδρόμου. Τα πλοία που κατευθύνονται προς και από τα ουκρανικά λιμάνια επιθεωρούνται από ομάδες αποτελούμενες από Ρώσους, Τούρκους, Ουκρανούς και επιθεωρητές του ΟΗΕ. Παράλληλα με αυτό το μνημόνιο, υπογράφηκε ξεχωριστή συμφωνία για την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων των κυρώσεων στις εξαγωγές ρωσικών τροφίμων και λιπασμάτων. Και τα δύο μνημόνια αποτέλεσαν αντικείμενο τετράμηνης και στη συνέχεια δίμηνης αναθεώρησης.

Πέτυχε η συμφωνία;

Παρά την έντονη έλλειψη εμπιστοσύνης, 33 εκατ. τόνοι σιτηρών έφυγαν από τα λιμάνια της Ουκρανίας κατά το έτος που έληξε τον Ιούλιο. Το Ηνωμένο Βασίλειο λέει ότι περίπου το 61% από αυτό πήγε σε χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος, και το 65% μόνο από το σιτάρι. Το Παγκόσμιο Επισιτιστικό Πρόγραμμα αγόρασε περίπου 750.000 τόνους ουκρανικών σιτηρών που στάλθηκαν αμέσως σε μέρη όπως το Αφγανιστάν, η Αιθιοπία, η Σομαλία και το Σουδάν. Εν μέρει ως αποτέλεσμα αυτού, η τιμή του σιταριού ανά μπούσελ σταθεροποιήθηκε στα 800 δολάρια (620 λίρες), από το υψηλό των 1.360 δολαρίων.
Η Ρωσία ισχυρίζεται ότι το ποσοστό του σιταριού που πήγε στις πολύ φτωχότερες χώρες ήταν λιγότερο από 4%, αλλά αυτό αγνοεί το γεγονός ότι ακόμη και αν οι πλουσιότερες χώρες αγόραζαν το σιτάρι, η επιπλέον προσφορά πίεζε τη γενική τιμή που πλήρωναν όλες οι χώρες.

Τι άρχισε να πηγαίνει στραβά;

Η Ρωσία άρχισε να επιβραδύνει τις επιθεωρήσεις. Τον Οκτώβριο του 2022 γίνονταν 10 ολοκληρωμένες επιθεωρήσεις πλοίων την ημέρα, πράγμα που σημαίνει ότι 4,2 εκατ. μετρικοί τόνοι έφευγαν εκείνο το μήνα, ενώ τον Νοέμβριο μειώθηκαν σε επτά την ημέρα και δύο τον Μάιο, οπότε έφυγαν μόνο 1,3 εκατ. μετρικοί τόνοι. Ο ΟΗΕ είχε τη δυνατότητα να επιθεωρεί 40 πλοία την ημέρα.
Σε σύγκριση με τον Μάρτιο του 2023, σημειώθηκε μείωση κατά 29% των εξαγωγών τροφίμων σε τόνους μέσω της πρωτοβουλίας τον Απρίλιο και κατά 66% τον Μάιο. Η Ρωσία τερμάτισε τη συμφωνία αυτή την εβδομάδα.

Γιατί άρχισε να πηγαίνει στραβά;

Στην ουσία, η Ρωσία αισθάνθηκε ότι το δεύτερο μέρος της συμφωνίας που επέτρεπε μεγαλύτερες ρωσικές εξαγωγές γεωργικών προϊόντων δεν τηρήθηκε από τη Δύση. Το Ηνωμένο Βασίλειο λέει ότι τα επίπεδα των ρωσικών εξαγωγών τροφίμων είναι υψηλότερα από πέρυσι και εξάγει άφθονο σιτάρι και λίπασμα από το Νοβοροσίσκ. Αλλά η Μόσχα λέει ότι οι κυρώσεις για τις ρωσικές εξαγωγές αγαθών δεν έχουν αρθεί αρκετά ξεκάθαρα ώστε να δοθεί στους προσεκτικούς ασφαλιστές νομική άνεση για να ασφαλίσουν ρωσικά πλοία που μεταφέρουν τρόφιμα. Ήθελε επίσης να αρθούν οι κυρώσεις στην κύρια γεωργική τράπεζά της. Άλλα αιτήματα περιλαμβάνουν την επανέναρξη των προμηθειών γεωργικών μηχανημάτων και εξαρτημάτων, την επανέναρξη του αγωγού αμμωνίας Togliatti-Odesa και το ξεμπλοκάρισμα των περιουσιακών στοιχείων και των λογαριασμών των ρωσικών εταιρειών που εμπλέκονται στις εξαγωγές τροφίμων και λιπασμάτων.

Ποιος ευθύνεται για την κατάσταση;

Η Δύση ισχυρίζεται ότι ο Πούτιν πίστευε ότι η συμφωνία δεν άξιζε να διατηρηθεί, καθώς επέτρεπε στα ουκρανικά ταμεία και στους αγρότες να επωφεληθούν από τις εξαγωγές σιτηρών της. Ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ, Αντόνιο Γκουτέρες, κατέβαλε γνήσιες προσπάθειες για να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις του Πούτιν.

H Δύση αναγνωρίζει ότι οι εξαγωγές σιτηρών προς τις λιγότερο αναπτυσσόμενες χώρες δεν επέστρεφαν με τον επιθυμητό ρυθμό. Στην περίπτωση του σιταριού, είχε σημειωθεί πτώση των εξαγωγών κατά 11,8 εκατ. τόνους το 2022 σε σχέση με το προηγούμενο έτος, που αντιστοιχεί στην ετήσια κατανάλωση τροφίμων από σιτάρι 175 εκατομμυρίων ανθρώπων, δηλαδή περίπου του πληθυσμού του Μπαγκλαντές.

Για το καλαμπόκι και το κριθάρι, το κενό στις εξαγωγές είναι τόσο μεγάλο όσο το 41% και το 82%, αντίστοιχα, του επιπέδου του προηγούμενου έτους. Σχεδόν 8 εκατ. τόνοι αγαθών στάλθηκαν στην Κίνα, σχεδόν το 25% των 32,9 εκατ. τόνων που εξήχθησαν, ενώ σχεδόν το 44% των εξαγωγών στάλθηκε σε χώρες υψηλού εισοδήματος.

Τι θα συμβεί στη συνέχεια;

Το υπουργείο Άμυνας της Ρωσίας έχει ουσιαστικά δηλώσει ότι κάθε πλοίο που φεύγει από ουκρανικό λιμάνι θα αποτελεί νόμιμο στρατιωτικό στόχο. Η Τουρκία, μέλος του ΝΑΤΟ, θα μπορούσε να απειλήσει να αντιμετωπίσει τη Ρωσία καθοδηγώντας τις εξαγωγές σιτηρών από τα λιμάνια χωρίς ρωσική άδεια, αλλά αυτό είναι ένα βήμα υψηλού κινδύνου. Ο Πούτιν έχει αφήσει να εννοηθεί ότι είναι πρόθυμος να επιστρέψει στη συμφωνία, εάν ικανοποιηθούν τα αιτήματά του. Αλλά ο βομβαρδισμός του λιμανιού της Οδησσού υποδηλώνει ότι η υπόδειξη της ευελιξίας του μπορεί να έχει σχεδιαστεί για να αναχαιτίσει μια πιθανή απώλεια πολιτικής υποστήριξης στον παγκόσμιο νότο.