Ο πανικός στον κόσμο και ο τρόμος στην Ελλάδα του 1910
Μια μέρα σαν σήμερα, 240 χρόνια πριν από τη γέννηση του Χριστού καταγράφεται (στην Κίνα) για πρώτη φορά η εμφάνιση ενός περίεργου ουράνιου σώματος με φωτεινή ουρά: Είναι ο θρυλικός Κομήτης του Χάλεϊ! Το πέρασμά του από τη Γη το 1910 προκάλεσε τρόμο από ανόητες θεωρίες και στην Ελλάδα οι κάτοικοι περίμεναν το τέλος του κόσμου! Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή λοιπόν.
Επί μια μακρά περίοδο της Ιστορίας, οι κομήτες θεωρούνταν θεϊκά μηνύματα, ατμοσφαιρικές ανωμαλίες ή ακόμα και περιπλανώμενοι εξωγήινοι, που έμπαιναν στο ηλιακό μας σύστημα, έκαναν μια βόλτα πριν εξαφανιστούν στο χάος του ουρανού. Πολλά από όλα αυτά άρχισαν να αλλάζουν το 1705, όταν ο Άγγλος αστρονόμος Έντμοντ Χάλεϊ δημοσίευσε τη «Synopsis Astronomia Cometicae».
Αξιοποιώντας τις θεωρίες του Ισαάκ Νεύτωνα περί βαρύτητας και για να χαράξει τις διαδρομές δεκάδων κομητών, ο Χάλεϊ διατύπωσε μια ρηξικέλευθη νέα θεωρία: Τρεις κομήτες που εμφανίστηκαν το 1531, το 1607 και το 1682 ήταν στην πραγματικότητα το ίδιο ουράνιο σώμα. Ο Χάλεϊ υποστήριξε ότι ο κομήτης περιφερόταν γύρω από τον Ήλιο και γινόταν ορατός στη Γη περίπου μία φορά κάθε 76 χρόνια· προέβλεψε δε ότι θα εμφανιζόταν ξανά κάποια στιγμή στα τέλη του 1758 ή στις αρχές του 1759. «Αν επιστρέψει, σύμφωνα με τις προβλέψεις μας - είπε - οι δύσπιστοι απόγονοι μας θα αναγνωρίσουν ότι αυτό ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά από έναν Άγγλο»… Ματαιόδοξος ο Χάλεϊ!
Ο Χάλεϊ επαληθεύτηκε σε ό,τι είπε. Αν και ο ίδιος πέθανε το 1742, ο κομήτης του εμφανίστηκε στον ουρανό τη νύχτα των Χριστουγέννων του 1758, σύμφωνα με την πρόβλεψη. Η ανακάλυψή του χαιρετίστηκε ως θρίαμβος της επιστήμης και της φυσικής του Νεύτωνα.
Πίσω στο χρόνο
Ο Γάλλος αστρονόμος Νικολά Λουί ντε Λακαγιέ ονόμασε τον κομήτη «Χάλεϊ» προς τιμήν του ανθρώπου που πρώτος, επίσημα τον είχε εντοπίσει. Επίσημα… Γιατί οι επιστήμονες πιστεύουν πια ότι ο κομήτης «1P/Halley», όπως είναι επίσημα γνωστός, διασχίζει το ηλιακό μας σύστημα εδώ και 200.000 χρόνια. Ο Έντμοντ Χάλεϊ εντόπισε ελάχιστες από τις εμφανίσεις του κομήτη του, αλλά άλλοι μελετητές ερεύνησαν και προηγούμενες παρουσίες του στον ουρανό και αποκάλυψαν ιστορικές αναφορές που χρονολογούνται από την αρχαιότητα.
Σε ένα άρθρο τους, το 2010 στο «Journal of Cosmology», οι ερευνητές Ντάνιελ Γκράχαμ και Έρικ Χιντζ, ισχυρίστηκαν ότι μια από τα πρώτα γνωστά περάσματα του Κομήτη του Χάλεϊ μπορεί να συνέβη γύρω στο 466 π.Χ. στον ουρανό πάνω από την Ελλάδα. Οι αρχαίες μαρτυρίες του περιστατικού επικεντρώνονται κυρίως σε έναν αρκετά μεγάλο μετεωρίτη που προσγειώθηκε στον Ελλήσποντο, αλλά σημειώνουν ότι το χτύπημα στη Γη συνοδεύτηκε από ένα «τεράστιο πύρινο σώμα» που ήταν ορατό στον ουρανό επί 75 ημέρες. Σύμφωνα με τους Γκράχαμ και Χιντζ: Είναι πιθανό ο κομήτης που είδαν οι Έλληνες να ήταν αυτός του Χάλεϊ.
Μία από τις πιο διάσημες αναφορές, που κάνουν λόγο για τον Κομήτη, βρίσκεται στην Κίνα στα «Records of the Grand Historian» της δυναστείας των Χαν, η οποία περιγράφει ένα «άστρο με ουρά σκούπας» που εμφανίστηκε στον ουρανό το 240 π.Χ. Άλλες πιο παλιές θεάσεις προήλθαν από τους Βαβυλώνιους, οι οποίοι κατέγραψαν σε πήλινες πλάκες το 164 π.Χ. και 87 π.Χ. διελεύσεις του Κομήτη και από τους Ρωμαίους, που έκαναν αναφορά σε αυτόν το 12 π.Χ.
Πολλά έχουν δει τα μάτια μου μ' αυτό μου φέρνει τρόμο...
Ο Κομήτης του Χάλεϊ προκάλεσε γοητεία, αλλά και τρόμο στους πρώτους παρατηρητές του. Ο ουράνιος επισκέπτης θεωρούνταν συχνά ως κακός οιωνός και συνδέθηκε με πολλά δεινά, από τον θάνατο βασιλιάδων έως μεγάλες φυσικές καταστροφές. Ο ιστορικός Φλάβιος Ιώσηπος περιέγραψε τον κομήτη του 66 μ.Χ. ως «Άστρο που μοιάζει με σπαθί» και τον θεώρησε ως προμήνυμα της καταστροφής της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους. Αρκετούς αιώνες αργότερα, ο κομήτης, που έγινε ορατός στη Γη το 451, θεωρήθηκε ότι σηματοδοτούσε την ήττα του Αττίλα στη μάχη των πεδιάδων της Καταλονίας.
Το 837, εν τω μεταξύ, ο αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Λουδοβίκος ο Ευσεβής φοβόταν ότι ο κομήτης ήταν μήνυμα της πτώσης του και προσπάθησε να εξορκίσει την επιρροή του με νηστεία, προσευχή και ελεημοσύνη για τους φτωχούς!
Μακράν η πιο διάσημη εμφάνιση του Κομήτη του Χάλεϊ συνέβη το 1066, όταν συνέπεσε με τις κατακτήσεις των Νορμανδών. Σύμφωνα με το «Anglo-Saxon Chronicle», τους μήνες πριν ο Γουλιέλμος ο Κατακτητής σαλπάρει για την Αγγλία, «ένα σημάδι που δεν είχαν ξαναδεί οι άνθρωποι φάνηκε στους ουρανούς». Οι σύγχρονοι παρατηρητές θεώρησαν το «αστέρι με τη χαίτη» ως κακό οιωνό για τον άγγλο βασιλιά Χάρολντ Β' και η προφητεία εκπληρώθηκε αργότερα όταν ο Γουλιέλμος τον νίκησε και τον σκότωσε στη Μάχη του Χέιστινγκς.
Ο Κομήτης του Χάλεϊ απεικονίστηκε αργότερα σε ένα τμήμα της διάσημης ταπισερί «Bayeux», όπου ο βασιλιάς Χάρολντ και ένα πλήθος φοβισμένων Άγγλων παρακολουθούν τον Κομήτη να διασχίζει τον ουρανό.
Τα παράξενα περάσματα του Κομήτη συνεχίστηκαν τους επόμενους αιώνες. Η εμφάνισή του το 1222 - λέγεται ότι - ενέπνευσε τον Τζένγκις Χαν να στείλει τους Μογγόλους του να εισβάλουν στην Ευρώπη· το πέρασμά του το 1456 σηματοδοτεί την εισβολή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στα Βαλκάνια.
Ο Κομήτης επίσης έχει εμφανιστεί, εκτός από τον ουρανό και σε έργα τέχνης. Το 1301, ο Ιταλός καλλιτέχνης Τζιότο λέγεται ότι απεικόνισε τον Κομήτη του Χάλεϊ ως το αστέρι της Βηθλεέμ στον πίνακα του «Λατρεία των Μάγων».
Οι άνθρωποι άρχισαν να παρακολουθούν τον κομήτη περισσότερο επιστημονικά και λιγότερο με δεισιδαιμονία τον 16ο και τον 17ο αιώνα, αλλά η εμφάνισή του εξακολουθούσε να προκαλεί φόβο και ανησυχία ακόμη και το 1910.
Το τέλος του κόσμου πλησιάζει!
Καθώς ο κομήτης πλησίαζε τη Γη στην πρώτη 10ετία του 20ου αιώνα (πέρασε σε απόσταση 22,4 εκατομμυρίων χιλιομέτρων από την επιφάνειά της Γης), οι «New York Times» έγραψαν ότι ένας γάλλος αστρονόμος ονόματι Καμιγ Φλαμαριόν είχε προειδοποίησε ότι το δηλητηριώδες υδροκυανιούχο αέριο της ουρά του μπορεί να «εμποτίσει την ατμόσφαιρα και να εξαφανίσει όλη τη ζωή στον πλανήτη»!
Πολλοί επιστήμονες απέρριψαν τον ισχυρισμό ως ανοησία, αλλά η πρόβλεψη αυτή πυροδότησε πανικό. Προτού καν εμφανιστεί ο κομήτης εκείνη την άνοιξη, πολλοί άνθρωποι σφράγισαν τα σπίτια τους για να αποφύγουν τις αναθυμιάσεις, έφτιαξαν μάσκες αερίου και πήγαν στις εκκλησίες για να προσευχηθούν για τη σωτηρία τους. Οι πιο εύπιστοι αγόραζαν - στη μαύρη αγορά - ακόμη και «χάπια κατά του κομήτη» από καιροσκόπους τσαρλατάνους .
Η πιο πρόσφατη παρουσία του Κομήτης, το 1986, επέτρεψε για πρώτη φορά στους επιστήμονες να τον μελετήσουν με προηγμένη τεχνολογία. Τηλεσκόπια υψηλής ισχύος επικεντρώθηκαν στον κομήτη από τη Γη και πέντε μη επανδρωμένα ερευνητικά διαστημόπλοια - που ονομάστηκαν «Halley Armada» - διεξήγαγαν αναγνωριστικές πτήσεις κατά τη διέλευση του. Ένα από αυτά, το «Giotto» της Ευρωπαϊκής Διαστημικής Υπηρεσίας, έφτασε σε απόσταση περίπου 600 χιλιομέτρων από τον πυρήνα του Κομήτη.
Οι υψηλής ποιότητας φωτογραφίες που τραβήχτηκαν από τους ανιχνευτές ήταν οι πρώτες του είδους τους και παρείχαν συναρπαστική εικόνα για τον Χάλεϊ, συμπεριλαμβανομένης της απόδειξης ότι ο πυρήνας του είναι μια συμπαγής μάζα που αποτελείται κυρίως από σκόνη και πάγο. Μέχρι στιγμής, καμία διαστημική υπηρεσία δεν έχει ανακοινώσει σχέδια για μελλοντική αποστολή, αλλά έχουμε ακόμα πολύ χρόνο μέχρι να βγει ξανά η «ντίβα» στην ουράνια σκηνή: Ο διάσημος κομήτης θα εμφανιστεί στον ουρανό με την φωτεινή ουρά του Ιούλιο του 2061, αν υπάρχει Γη μέχρι τότε για να τον «υποδεχτεί»…
Πανικός στην Ελλάδα του 1910!
Όμως έχει ενδιαφέρον να μάθουμε το τι είχε γίνει στην Ελλάδα – στην Αθήνα – κυρίως το 1910 όταν η Γη περίμενε την εμφάνιση του Κομήτη. Τα σύνορα της χώρας μας τότε έφταναν μέχρι τη Θεσσαλία, η Κρήτη τελούσε υπό οθωμανικό ζυγό ακόμα, τα οικονομικά της Ελλάδας ήταν άθλια (περίεργο…) και γενικά όταν αναφερόμαστε στην Ελλάδα του ’10 μιλάμε για ένα κράτος... με ειδικές ανάγκες που προσπαθεί να σταθεί στα πόδια του. Βασιλιάς είναι ο Γεώργιος Α’, πρωθυπουργός ο Στέφανος Δραγούμης με τον Βενιζέλο στον προθάλαμο της πρωθυπουργίας, το αγροτικό κίνημα στη Θεσσαλία να βράζει, ο πόλεμος του ’97 να έχει ταπεινώσει τη χώρα και το μόνο που της έλειπε ήταν ο Κομήτης του Χάλεϊ…
Διαβάζουμε από το σάιτ elsito.gr το ενδιαφέρον ρεπορτάζ του Κωνσταντίνου Κυριακάκη:
«Στις 3.20 π.μ. εμφανιζόταν η κεφαλή ενώ η ουρά έπιανε το 1/4 του ουρανού! Και είνε ωραίον και μεγαλοπρεπές το θέαμα του κομήτου, που ομοιάζει με ένα μεγάλον ηλεκτρικόν προβολέα ρίπτοντα την δέσμην των ακτίνων του εις τον ορίζοντα», έγραφε η εφημερία «Χρόνος» της 29ης Απριλίου. Στο ίδιο φύλλο διαβάζουμε:
«Καθ’ εσπέραν, οι κύκλοι των ξενύχτηδων ογκούνται και πληθύνονται διαρκώς. Ενώ πριν εμετρούντο εις τα δάκτυλα, τώρα βλέπετε κάθε νύκτα πλήθος ανθρώπων οι οποίοι ουδέποτε έμειναν πέραν της πρώτης πρωινής έξω της οικογενειακής εστίας, να κάθηνται και με ιώβειον αληθινά υπομονήν να αναμένουν να ιδούν τον κομήτην. Και ακούετε τας πρωινάς ώρας εις όλας τας αθηναϊκάς όδους, από τας κεντρικωτέρας μέχρι της πλέον αποκέντρου, διαλόγους:
-Και πώς τέτοια ώρα έξω, κυρ Γιάννη;
-Βρε αδελφέ, εκάθησα κι εγώ για να ιδώ αυτόν τον κομήτη που θα μας χαλάση».
Υπερβολές του κιτρίνου Τύπου…
Στις αρχές Μαΐου, η ανησυχία είχε φτάσει στο κατακόρυφο. Οι «Καιροί» (Τρίτη 4.5.1910) γράφουν ενδεικτικά: «Σοβαρά ή ελαφρότερα, τραγικά ή αστεία, κρούσματα της κομητοφοβίας από όλον τον κόσμον αναγγέλλονται καθημερινώς. Και η ανθρωπότης του 20ου αιώνος φαίνεται σχεδόν τόσο απλοϊκή όσον και η των μέσων αιώνων, όσον η του έτους 1000 μΧ…». Ο ιός του πανικού είχε ριζώσει για τα καλά και στη χώρα μας. Στον «Χρόνο» (πάλι της Τρίτης, 4.5.1910), παίρνουμε μια σχετική ιδέα: «Δυο ημέραι μας υπολείπονται ακόμη. Και ύστερα; Αυτό το «ύστερα» είναι που έχει ξεζουρλάνει τα εννέα δέκατα των Αθηναίων. Συζητήσεις εις τα καφενεία διά τον κομήτην, κουβεντολόι ατελείωτο επί του αυτού θέματος… Το μόνον ζήτημα της ημέρας και της νυκτός.
Θα μας καταστρέψη η διαβολεμένη αυτή ουρά ή θα την περάσωμε χωρίς καμμίαν βλάβην; Δεν πιστεύωμεν ποτέ οι Αθηναίοι να ησθάνθησαν μεγαλειτέραν αγωνίαν, ούτε ακόμη κατά τας παραμονάς βουλευτικών εκλογών. Τι γίνεται την νύκτα εις την οδόν Πανεπιστημίου όπου διακρίνεται καλλίτερα η τεραστία ουρά εις το Ζάππειον και εις το Πολύγωνον ακόμη, κατά τας πρωινάς ώρας, δεν λέγεται». Στο φύλλο της ίδιας ημέρας, ο επιφυλλιδογράφος «Δείνα» γράφει σχετικά με το Ζάππειο: «Το χθεσινόν Ζάππειον δεν ενεθύμιζε τίποτε από τον ερημικόν κήπον με τους ολίγους ρωμαντικούς και σιωπηλούς του περιπατητάς, που εγνωρίσαμεν όλοι τας νύκτας της ανοίξεως και του καλοκαιριού… σμήνη ανθρώπων εκυκλοφόρουν ανήσυχα, μαύραι σκιαί διεκρίνοντο εις κάθε πάγκον καθισμέναι, γυναικόπαιδα έσπευδαν εδώ κι εκεί, νεολαία ανεβοκατέβαινε με κιθάρας και μανδολίνα και φωνάς, γέροντες ακόμη με μποξάδες περιεπλανώντο, ως υπάρξεις καταδιωκόμεναι από αγρυπνίαν».
Και ο φόβος διασκεδάζεται...
Την επόμενη μέρα, Τετάρτη, 5 Μαΐου, ο «Χρόνος» κυκλοφορεί με πρωτοσέλιδο τίτλο «Ο Ανόητος Τρόμος», προσπαθώντας να διασκεδάσει τους φόβους και να εντοπίσει τη ρίζα του κακού. Βλέπετε, η… συντέλεια του κόσμου έχει οριστεί για το βράδυ εκείνης της μέρας. «Ο πανικός ο οποίος κατέλαβε τον κόσμον από την σημερινήν συνάντησιν της Γης μετά της ουράς του κομήτου Χάλεϊ, οφείλεται πρωτίστως εις την επιπολαιότητα μεθ’ ης ωμίλησαν πολλοί αστρονόμοι της Ευρώπης και της Αμερικής περί της συστάσεως και της τροχιάς του αλήτικου άστρου, αλλ’ οφείλεται συγχρόνως και τις την αναγνωσματοποίησιν του φυσικού τούτου φαινομένου, την οποίαν απεπειράθησαν πολλαί εν Αθήναις και εν Ευρώπη εφημερίδες δια γνωστούς λόγους».
Οι εφημερίδες της εποχής μας δίνουν μια ιδέα. «Και ήτο τόσην η συγκίνησις, ώστε και άνθρωποι σοβαροί διετέλουν χθες εν παραδόξω ταραχή, θεωρούντες άφευκτον την καταστροφήν. Συνεζήτουν όλην την ημέραν περί του κομήτου και των μέσων δια των οποίων ήλπιζον ότι πιθανώς να εσώζοντο εξ αυτού» (Καιροί, 6.5.1910). Ο τρόμος των Αθηναίων έφτασε σε τέτοιο σημείο που ένα σωρό κόσμος κατέκλυζε τα φαρμακεία της πρωτεύουσας για να προμηθευτούν… οξυγόνο και να γλιτώσουν από την ασφυξία των αερίων του κομήτη. Και οι φαρμακοποιοί, μην μπορώντας να αντεπεξέλθουν στην τεράστια ζήτηση του οξυγόνου, πουλούσαν αιθέρα και αμμωνία.
Ο λόφος των Νυμφών με το Αστεροσκοπείο πλημμύρισε από κόσμο που ίσως ένιωθε περισσότερη ασφάλεια κοντά στο παρατηρητήριο των ουρανών. Στην Ομόνοια ένας άγνωστος νέος παραφρόνησε. Το ίδιο και ένας απόστρατος αξιωματικός. «Ένας παπάς μετά 4-5 άλλων μέχρι βαθυτάτης νυκτός εις εν οινοπωλείον έθυσαν εις τον Βάκχον δια να αποθάνουν ήσυχοι ότι εξετέλεσαν ένα καθήκον» (Σκριπ, 6.5.1910). όμως το καλύτερο έγινε σε ένα ύψωμα της Πλάκας, όπου καμιά τριανταριά άντρες οπλισμένοι με ρόπαλα είχαν συγκεντρωθεί περιμένοντας να… κόψουν την ουρά του κομήτη!
Αγκαλιά με ένα βουνό από πάγο!
Στον κήπο του Αρχαιολογικού Μουσείου, στην Πατησίων, είχαν εγκατασταθεί υπαίθρια ξενοδοχεία ύπνου και είχαν στηθεί κρεβάτια από οικογένειες που δεν ήθελαν να χάσουν το θέαμα, να μην χάσουν τον ύπνο τους και να πεθάνουν αγκαλιασμένοι και αδελφωμένοι. Κοντά στην οδό Μεγάλου Αλεξάνδρου στο Μεταξουργείο, ένας οικογενειάρχης προμηθεύτηκε ένα ολόκληρο κάρο πάγου το οποίο τοποθέτησε στην αποθήκη του σπιτιού του. Πήρε τη γυναίκα και τα παιδιά του και εγκαταστάθηκε στο κέντρο της αποθήκης, πιστεύοντας ότι ο πάγος θα τους προστάτευε από την τρομακτική θερμότητα του κομήτη η οποία θα προκαλούσε ασφυξία. Όταν ξημέρωσε η Πέμπτη 6 Μαΐου και οι αχτίδες του ήλιου που ανέτειλε διάλυσαν τους φόβους, όλοι συνειδητοποίησαν ότι η συντέλεια του κόσμου είχε… αναβληθεί και ξαναγύρισαν στις δουλειές τους ή στις ασχολίες τους ανακουφισμένοι…
Αυτά συνέβαιναν στην Ελλάδα του 1910 υπό τον τρόμο του Κομήτη του Χάλεϊ. Μετά ήρθαν όλα τα υπόλοιπα και ο τρόμος άκουγε πια στο όνομα Παγκόσμιοι Πόλεμοι, κατοχή, πέινα και τελευταία κορονοϊός και έπεται συνέχεια...
