Άρθρο των
Μαρίας Θεοφιλοπούλου
Δήμητρας - Νεκταρίας Γκίλλα
Ελένης Δημητρακοπούλου *
Ο πόλεμος της Ουκρανίας τους τελευταίους μήνες αλλά και η δικαιολόγησή του από τον Πρόεδρο της Ρωσίας Βλαντιμίρ Πούτιν στα τέλη Φεβρουαρίου ανέδειξαν ένα σημαντικό θέμα σχετικά με τη μνήμη, την ιστορία και τη διαχείριση αυτών στο πλαίσιο εξυπηρέτησης κρατικών συμφερόντων. Στα διαγγέλματά του, λίγο πριν την έναρξη της εισβολής στην Ουκρανία, ο Ρώσος πρόεδρος μίλησε για «διόρθωση λαθών της ιστορίας» ενώ λίγα χρόνια νωρίτερα, το 2014, είχε δικαιολογήσει την ενσωμάτωση της Κριμαίας ως μία περιοχή που παραδοσιακά ανήκε στη Ρωσία. Ταυτόχρονα, η Ουκρανία χαρακτηρίζεται ως «τεχνητό κράτος» από τους Μπολσεβίκους, χωρίς «δική του ιστορία και ιστορικές καταβολές».
Το 2015-16 στη Μέση Ανατολή η προσπάθεια επικράτησης του λεγόμενου Ισλαμικού Κράτους οδήγησε στην καταστροφή της Παλμύρας που αποτέλεσε μία πρωτοφανή, για τα σύγχρονα δυτικά δεδομένα, εμπρόθετη καταστροφή ιστορικού μνημείου. Ο στόχος τότε ήταν να σβηστεί η ιστορία και η ιστορική μνήμη της περιοχής για να μπορέσει να δημιουργηθεί το νέο Ισλαμικό Κράτος από το μηδέν.
Πέρα από αυτά τα παραδείγματα υπάρχουν και πολλά άλλα μικρότερης ή μεγαλύτερης κλίμακας που αφορούν την καταστροφή των μνημείων. Κάποιες φορές η καταστροφή συμβαίνει μαζί με μία αλλαγή καθεστώτος και θεωρείται νόμιμη, κάποιες άλλες, αποτελεί μία προσπάθεια λήθης για αρνητικά γεγονότα του παρελθόντος. Σήμερα όμως βλέπουμε μία στοχευμένη προσπάθεια διαστρέβλωσης και καταστροφής για την νομιμοποίηση άλλων ενεργειών, ίσως και εξυπηρέτησης κρατικών συμφερόντων. Τα ερωτήματα όμως που προκύπτουν είναι ποιοι είναι οι λόγοι καταστροφής ενός μνημείου για λόγους πολιτικής εργαλειοποίησης και γιατί στοχοποιείται η ιστορία και τα ιστορικά μνημεία, καθώς και τι εξυπηρετεί και πώς μπορεί να αποτραπεί.
Η ιστορία θεωρείται σημαντική για την προέλευση του κόσμου, των πολιτισμών και των ανθρώπων. Παρόλο που πολλές φορές η πολιτική ιστορία εμπεριέχει σημεία διχασμού των λαών, στην πραγματικότητα αποτελεί σημείο ταύτισης καθώς η πληροφορία για την προέλευση περιέχει και στοιχεία για την αποτροπή των ίδιων λαθών για το μέλλον. Τα μνημεία, από την άλλη, αποτελούν σημάδια ενθύμησης αυτού του παρελθόντος τα οποία είναι σύμβολα θριάμβων ή καταστροφών και επιδιώκουν να αποτελέσουν «σημαδούρες» της ιστορίας και «φάρους» για το μέλλον. Τα μνημεία αυτά είτε πρόκειται για ιστορικά μνημεία είτε για σύγχρονα δημιουργήματα και αγάλματα, αποτελούν κομμάτι ενός έθνους και συνθέτουν την εθνική και πολιτιστική του ταυτότητα. Με τον τρόπο αυτόν δημιουργούνται σημεία συνταύτισης και γνώσης του «εαυτού» και του «άλλου». Αποτελούν δηλαδή μέρος της «εθνικής ψυχολογίας» ενός έθνους-κράτους.
Ο πολίτης εκπαιδεύεται στην ιστορία, συσχετίζεται και επαναπροσδιορίζεται μέσω συμβόλων, αξιών, μνημών, μύθων και παραδόσεων, όλα εκ των οποίων αποτελούν κομμάτι της ιδιαίτερης κληρονομιάς ενός λαού. Σύμφωνα με την UNESCO, η πολιτιστική κληρονομιά ανήκει σε όλο το ανθρώπινο γένος και η αξία των περιεχομένων της διαρκεί για πάντα.
Εμπεριέχει επίσης την προστασία ανθρωπίνων δικαιωμάτων και φυσικού πλούτου. Επιπλέον, στο διεθνές δίκαιο υπάρχουν διατάξεις και συμφωνίες για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς στην περίπτωση ενόπλων συρράξεων.
Η εθνική ταυτότητα και τα εθνικά σύμβολα δένουν τους πολίτες με την αρχαιότητα και τα εθνικά αφηγήματα. Οι άνθρωποι μελετώντας, αξιολογώντας και ερμηνεύοντας τα σύμβολα (μια ηρωική πράξη, η σημαία του έθνους, τα αγάλματα, τα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς κλπ.) δημιουργούν, εμπλουτίζουν και επαναπροσδιορίζουν τις εθνικές τους ταυτότητες. Οι δε αρχαιότητες έχουν τη δυνατότητα να διαμορφώνουν εθνικούς μύθους που μαζί με τα σύμβολα συνδέουν τους ανθρώπους με έναν κοινό παρονομαστή, την ιστορία τους. Τέλος, οι μύθοι λειτουργούν στο συμβολικό περιβάλλον ως στοιχεία ταυτότητας και εθνικής κουλτούρας. Προέρχονται από την προγονική ιστορία ενός λαού, την παράδοση και την πολιτιστική κληρονομιά τα οποία δημιουργούν μια αδιάκοπη συνέχιση.
Με βάση τα στοιχεία αυτά μπορεί να συμπεράνει κανείς πως η εργαλειοποίηση της ιστορίας, των συμβόλων και της πολιτιστικής κληρονομιάς μπορεί να ωφελήσει σε διάφορες κατευθύνσεις. Η εργαλειοποίηση μπορεί να διαχωριστεί σε τέσσερις βασικές κατηγορίες:
Καταστάσεις Αλλαγής καθεστώτος: Κατά την αλλαγή ενός καθεστώτος είναι σημαντικό να υπάρξει μια ριζική αλλαγή σε συμβολικό επίπεδο. Αυτό μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα είτε την καταστροφή αγαλμάτων που σχετίζονταν με το προηγούμενο καθεστώς, είτε την καταστροφή μνημείων. Τέτοια παραδείγματα υπάρχουν πάρα πολλά στην ιστορία της ανθρωπότητας. Χαρακτηριστικά μπορούν να αναφερθούν, η καταστροφή των αρχαίων ναών την Βυζαντινή εποχή ή ακόμα και η αποκαθήλωση του αγάλματος του Στάλιν στη Βουδαπέστη κατά την Ουγγρική Επανάσταση του 1956.
Πολεμικές Συγκρούσεις: Σε εμπόλεμες καταστάσεις είναι πολύ πιθανό τα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς να καταστραφούν ως αποτέλεσμα των συγκρούσεων. Παρόλο που υπάρχουν και διεθνείς συμβάσεις για την προστασία τους, κάτι τέτοιο δεν είναι πάντοτε εφικτό ή επιθυμητό. Πολλές φορές η καταστροφή των μνημείων στον πόλεμο μπορεί να αποτελεί στοχευμένη ενέργεια για την καταρράκωση του ηθικού των αμυνόμενων.
Καταστροφές με στόχο την ιστορική λήθη: Αρκετές φορές στην ιστορία, έγινε προσπάθεια να αφανιστεί η ιστορική μνήμη άλλων λαών μέσω της ολοκληρωτικής καταστροφής ιστορικών μνημείων ή συμβόλων. Από την αρχαιότητα, η περίπτωση της καταστροφής των μνημείων του Ακενατόν στην Αίγυπτο και της πόλης που έχτισε από μεταγενέστερους Φαραώ είχε σαν στόχο την πλήρη διαγραφή του από την ιστορική μνήμη. Πιο σύγχρονο παράδειγμα αποτελεί η ολοκληρωτική καταστροφή της Παλμύρας το 2017 από τον ISIS με στόχο την ιστορική λήθη και την δόμηση του κράτους τους από την αρχή, χωρίς τίποτα να θυμίζει το παρελθόν και μία άλλη εθνική ταυτότητα πέρα από τη δική τους.
Στρατηγική Παραποίηση της Ιστορίας: Η τέταρτη κατηγορία αφορά μία πιο άμεση επίθεση στην ιστορία ενός τόπου ή ενός έθνους. Η στοχευμένη παραποίηση ιστορικών αφηγήσεων ενός κράτους αποτελεί μια προσπάθεια επηρεασμού στο πλαίσιο ενός πληροφοριακού πολέμου που μπορεί να περιέχει και προσπάθειες νομιμοποίησης ενεργειών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα παραποίησης της ιστορίας αποτελεί ο λόγος του προέδρου Πούτιν πριν τον πόλεμο της Ουκρανίας. Η άρνηση ή η διαφορετική παρουσίαση ιστορικών γεγονότων είναι και αυτή μέρος της παραποίησης της ιστορίας. Τέτοιου είδους παραδείγματα είναι η άρνηση αναγνώρισης γενοκτονιών ή ο σφετερισμός ιστορικών γεγονότων που ανήκουν σε άλλα κράτη.
Πέρα από τις αρνητικές προσπάθειες παραποίησης ή εργαλειοποίησης της ιστορίας υπάρχουν και οι «θετικές». Σε αυτές συγκαταλέγεται η προσπάθεια δόμησης μιας ιστορικής μνήμης κυρίως για λόγους διαμόρφωσης εθνικής ταυτότητας. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της Βόρειας (πλέον) Μακεδονίας που χρησιμοποιούσε την μακεδονική ιστορία ως στοιχείο της εθνικής της ταυτότητας. Με στόχο τη δημιουργία εθνικού αφηγήματος έκανε ονοματοδοσία με μακεδονικά ονόματα, στήσιμο αγαλμάτων του Μεγάλου Αλεξάνδρου κλπ. Πέρα από αυτά, υπήρξε και η χρήση αρνητικών στοιχείων, όπως η παραποίηση της ιστορίας των Μακεδόνων και του Μεγάλου Αλεξάνδρου τόσο στα εκπαιδευτικά βιβλία όσο και στις επίσημες πηγές.
Συμπερασματικά, παρατηρείται μία συνεχής χρήση της στρατηγικής εργαλειοποίησης της ιστορίας ως εργαλείου πολιτικής στο πλαίσιο συγκρούσεων. Το γεγονός πως η ιστορία γίνεται εργαλείο αναθεωρητικών ή αυταρχικών δυνάμεων δείχνει τη μεγάλη σημασία της στο συμβολικό περιβάλλον. Η δόμηση της εθνικής ταυτότητας και της συσπείρωσης των πολιτών μέσα από τον πολιτισμό και την πολιτισμική κληρονομιά δείχνει τη μεγάλη ανάγκη για την προστασία της τόσο σε συμβατικό - νομικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο. Καθώς ο πολιτισμός αποτελεί ένα σημείο συνταύτισης και ένωσης των λαών θα πρέπει να προστατευτεί μέσω της επιστημονικής γνώσης και των φορέων της από την εργαλειοποίηση της για λόγους εξυπηρέτησης εφήμερων πολιτικών συμφερόντων.
* Φοιτήτριες, Τμήματος Μουσειολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών.
Το άρθρο αυτό βασίστηκε στις εργασίες γύρω από τον θεματικό άξονα: «Καταστροφές Μνημείων και Συμβόλων: Νομικές, Πολιτικές και Ηθικές πλευρές», στο πλαίσιο του μαθήματος «Μουσειακή Ηθική» του Τμήματος Μουσειολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, υπό την επιμέλεια και επιστημονική καθοδήγηση του Δρ. Ασπριάδη Νεόφυτου.
